Iedereen die wel eens naar duivelsnaaigaren heeft staan kijken, zal het met me eens zijn dat het maar een raar plantje is. En ook wie er nog nooit naar gekeken heeft, zal het toch met me eens zijn dat dit plantje een vreemde naam heeft. En de deskundigen op het gebied van planten zijn misschien toch verrast door de toepassing die dit plantje lijkt te hebben. Dit waren in ieder geval mijn eerste gedachten.

Het klein warkruid op het hoogtepunt: de struikheide is nauwelijks nog te zien onder de chaos van de takken duivelsnaaigaren.

Duivelsnaaigaren is een parasiet
De officiële Nederlandse naam van duivelsnaaigaren is warkruid en daarvan kunnen we twee soorten nog wel eens tegen komen op de zandgronden: groot en klein warkruid. Groot warkruid blijft daarbij in de buurt van de grote rivieren, klein warkruid is veel algemener. Daarnaast hebben we nog drie andere soorten warkruid die alle drie zeldzaam tot zeer zeldzaam zijn: hopwarkruid, oeverwarkruid en veldwarkruid.
Onze vijf soorten warkruid zijn nauw verwant en zitten allemaal in het geslacht warkruid (Cuscuta) en dat is weer onderdeel van de Windefamilie met daar in onder andere onze haagwinde (Convolvulus sepium). Het grote verschil met de rest van de Windefamilie is dat alle warkruid soorten volledig parasiet zijn. Volledige parasieten halen alles wat ze nodig hebben bij de plant die ze 'aanvallen'. Dat wil zeggen dat ze niet alleen het vocht en de mineralen die uit de bodem komen, bij de waardplant stelen. Ook de suikers en eiwitten worden gestolen die de waardplant maakt uit die mineralen met het koolzuur uit de lucht en met behulp van zonlicht. Veel parasieten zijn half parasieten die alleen vocht en mineralen bij de waardplant halen en dus zelf hun bouwstoffen maken. Maar het warkruid haalt dus alles bij de gastheer en heeft zelfs geen blad en geen bladgroen om zelf iets te maken!

Warkruid is eenjarig en het zaad brengt de winter door in de grond. Als in het voorjaar het warkruid kiemt, zoekt de plant een geschikte waardplant. Dat mag maar een paar dagen duren want dan is het voedsel in het zaad op en sterft het jonge plantje. Maar als die waardplant tijdig wordt gevonden, dringt het warkruid bovengronds met zuigwortels (haustoriën) de stengels van die waardplant binnen. Als ook dat naar wens gaat, sterven de wortels van het warkruid af en is de plant dus letterlijk en figuurlijk volledig afhankelijk van zijn 'gastheer'. De parasiet maakt dan nieuwe takken die volstrekt chaotisch over de waardplant groeien en in zijn takken binnendringen. De naam 'warkruid' is dan ook volstrekt duidelijk als je zo'n groepje tegen komt. Ik heb overigens de indruk dat de meeste waardplanten het bezoek van warkruid wel overleven.

Waarschijnlijk de bonte viltbij (de kever Epeoloides coecutiens), foeragerend op de bloemen van het klein warkruid.

Klein warkruid - Cuscuta epithymum
Het zaadje kiemt in het voorjaar zoals gezegd en produceert een dun, rood stengeltje. Als dit stengeltje een geschikte gastheer vindt, hecht het daar aan vast en stuurt hechtwortels in die plant om er voedingstoffen op te nemen. De ondergrondse wortels sterven dan af. Als het goed gaat groeit het warkruid snel en ongericht zodat een chaotisch geheel van roodachtige draden ontstaat: inderdaad warkruid dus. Vanaf juli tot september kan klein warkruid bloeien met kleine 3-4 mm grote, licht roze bloemetjes die meestal in groepjes bij elkaar staan. Zo'n bolletje bloemen is best mooi, maar het is wel klein!

Klein warkruid is in Nederland de meest voorkomende plant van deze familie. Schrale, zonnige en droge gebieden zijn de favoriet en struikheide is de waardplant die het meest bezocht wordt door deze parasiet. Klein warkruid heeft een voorkeur voor stukken heide waar 'gerommeld' is bijv. door plaggen of door het bewust of per ongeluk afbranden van een stuk heide. Op die herstellende heide kan klein warkruid blijkbaar goed uit de voeten. En ik kan me voorstellen dat warkruid die open stukken die er dan zijn, ook nodig heeft om te kiemen en om daarna overstappen naar de heide planten. Voor de struikheide zelf lijkt het warkruid niet echt een probleem. Er zal ongetwijfeld wel eens een heideplant door sneuvelen, maar één plant warkruid kan zeker geen kale plek maken. Struikheide heeft veel meer last van verdringing door de vergrassing en dus van het feit dat er te veel voeding in de grond zit!
Op de zandgronden is struikheide de belangrijkste waardplant van warkruid, maar op kalkrijke grond (zoals in Zuid-Limburg) is weinig heide en dan schijnen tijm, walstro en rolklaver de belangrijkste waardplanten te zijn. Maar klein warkruid is er toch zeer zeldzaam. In mijn omgeving in Brabant is de plant de laatste jaren steeds te vinden op de heide en inderdaad vooral op de plekken waar met de heide is 'gerommeld'.

Groot warkruid - Cuscuta europea

Groot warkruid in bloei op de grote brandnetel. Links boven zijn zaden te zien, mogelijk van het groot warkruid (Wikipedia)

Op zoek naar informatie over dit toch wel bijzondere plantje, was het toch nog een verrassing dat warkruid gebruikt zou worden om zwangerschap te voorkomen! Dat aan rare, opvallende planten vaak vreemde of bijzondere eigenschappen worden toegeschreven, was me al veel eerder opgevallen. Meestal volgt dit dan de redenering dat als deze plant opvalt door die en die eigenschap, dan zou deze kunnen helpen tegen die en die kwaal want daarbij valt ook diezelfde eigenschap op. Dus als je van de plant gaat niezen, dan helpt het misschien wel tegen verkoudheid! Zo iets dus en een heel enkele keer klopt het ook nog!

Ik was dan ook erg nieuwsgierig hoe men van warkruid naar het voorkomen van zwangerschap had geredeneerd. Helaas, ik ben er niet achter gekomen. Met name in de Engels/Amerikaanse literatuur wordt dit verband gelegd en soms wordt dan verwezen naar de Indianen die dit verband ontdekt zouden hebben. In Amerika groeit een warkruid soort met goudgele 'draden' die misschien nog wel opvallender is dan de onze met de roodachtige stengels! En in Afrika hebben ze weer een andere soort en die mag alleen worden geplukt door vrouwen die de vruchtbare leeftijd al lang voorbij zijn! Tenminste volgens de verhalen daar, die overigens ook op andere continenten opduiken!

Zwangerschap voorkomen
Ik was dan ook erg nieuwsgierig hoe men van warkruid naar het voorkomen van zwangerschap had geredeneerd. Helaas, ik ben er niet achter gekomen. Met name in de Engels/Amerikaanse literatuur wordt dit verband gelegd en soms wordt dan verwezen naar de Indianen die dit verband ontdekt zouden hebben. In Amerika groeit een warkruid soort met goudgele 'draden' die misschien nog wel opvallender is dan de onze met de roodachtige stengels! En in Afrika hebben ze weer een andere soort en die mag alleen worden geplukt door vrouwen die de vruchtbare leeftijd al lang voorbij zijn! Tenminste volgens de verhalen daar, die overigens ook op andere continenten opduiken!

Het klein warkruid staat op de struikheide vol in bloei eind augustus.

Dus voor alle zekerheid ook nog maar even gekeken in het 'Cruyde boeck' van Rembertus Dodonaeus uit 1554. Dodoens, zoals zijn Nederlandse naam is, was een briljant geleerde en medicus die niet in geloofde in allerlei 'spannende' verhalen over planten in de geneeskunde. Natuurlijk was zijn kennis beperkt, maar wat hij zegt is voor die tijd zeer betrouwbaar en goed onderbouwd. Dodoens heeft vooral belangstelling voor de warkruid soort (schurft noemt hij het) die op vlas groeit, tegenwoordig bijna verdwenen net als de vlas. Maar hij is er snel mee klaar: warkruid zuigt alles op uit de vlas, dus de medische werking is vergelijkbaar met die van vlas! Helemaal geen rare, spannende dingen!

Jan van Dingenen - 2021